İŞİTME ENGELLİLER İÇİN TÜRKÇE DiL BİLGİSİ KÖŞESİ
KISALTMALAR NASIL YAZILIR?
ÖZELLİKLE İŞDÜNYASINDA KARTVİZİT GİBİ KURUMSAL MALZEMELERDE...
(Bu yazı Bülent Fidan'ın Om Yayınlarından çıkan Kısaltmalar Kılavuzu adlı kitabından alınmıştır. Başka bir yerde kullanılacağı zaman kitabın ve yazarın adı kaynak olarak gösterilmelidir)
TÜRKÇEDE KISALTMALAR VE KURALLARI
Kısaltma (abbreviation) sözcüğü genel olarak düşünüldüğünde, karşımıza iki türü çıkar. Bunların ilki metin kısaltmasıdır. Okuyucuya, dinleyiciye bir konu, olay ya da alıntı olarak sunulan uzun metinler bazen, gereksiz görülen kısımlar çıkartılarak aktarılır. Böylece uzun metnin, o an gereken kısmı ile bütün olay ya da söylenmek istenen şey anlatılmaya çalışılır. Diğer kısaltma ise bu kılavuzun asıl konusunu içerir: Sözcüklerin içlerinden seçilen harflerle simgeleştirilmesini.
Kısaltma, sözcüğün ya da sözcüklerin, içinde yer alan harflerden bir bölümü ile belirtilmesidir. Kısaltmanın amacı, mevcut metin alanı içinde yer kazanmaktır. Metinlerde kullandığımız çoğu simge de aslında birer kısaltmadır. Bu simgeler, simgeyi okuyan kitle tarafından ortak bir kod olarak önceden kabul edilmişlerdir. Uluslararası ölçü birimleri, trafik simgeleri, çeşitli piktogramlar da birer gösterge olmalarının yanı sıra aynı zamanda birer kısaltmadır. Kısaltmalar, bulundukları dil içinde belli kurallarla oluşturulmuşlardır. Bu kurallar herkesin anlayabilmesi için değişmezdir. Bu nedenle mevcut kısaltmalar da zaman içinde değişmez. Ancak bazı yazarlar, yapıtlarında farklı bir kısaltma yöntemi uygulayabilir ya da o zamana kadar kısaltılmamış sözcükleri de kısaltma yoluna gidebilirler. Böyle durumlarda yapıtın sahibi, yapıtın başında bu kısaltmalara ilişkin dökümü sunar. Yine de en sağlıklı ve sürekli olanı, dil kurallarına uygun olarak, önceden belirlenmiş kısaltmalara sadık kalmaktır.
Kısaltma, kendi içinde üç bölüme ayrılmaktadır. Bu ayrım, kısaltmaların oluşturulma biçimleriyle ilgilidir. Kısaltmalar, akronemi (ecronymy), alfabetik (alphabetism) ve kesme (chipping) olmak üzere üç başlık altında incelenmektedir. Yapılmış kısaltma, bu üç türden birine dahil olabileceği gibi birden fazla türe de dahil olabilir.
Gerek Türkçe, gerekse başka dillerden uyarlama sonucu oluşturulmuş ve sıkça karşılaştığımız akronemi teriminin pek çok anlamı bulunmakla birlikte burada, bir söz öbeğini oluşturan bütün sözcüklerin baş harfleri alınarak oluşturulan yeni sözcük biçiminde tanımlanabilir. AGİK (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı), GAP (Güneydoğu Anadolu Projesi), YÖK (Yüksek Öğretim Kurulu), OYAK (Ordu Yardımlaşma Kurumu), YAYÇEP (Yaygın Çiftçi Eğitim Projesi) son yıllarda Türkçenin söz varlığı içinde beliren akronemi örneklerindendir. Görüldüğü gibi dilin olağan söyleyiş kurallarına göre sesletilen ve sözcük gurubu, deyim, ad ya da tümcenin baş harfleriyle oluşturulan bu öğelerin her biri, dilde sanki yeni bir anlamı karşılıyormuş gibi kullanılmaktadır. Akronemilere ilişkin bir başka özellik bu öğeyi oluşturan harfler arasında nokta, virgül gibi işaretlerin bulunmayışıdır.
Akronemiler, tek tek baş harfler alınarak üretilirse de kimi kez birkaç harfin kimi kez de bir hecenin bu oluşuma katıldığı görülür. Yukarıda verdiğimiz örnekler içinde bulunan, YAYÇEP kısaltmasında Yay- hecesi olduğu gibi akronemiye katılmıştır. Gerçekte, böyle bir hece ya da birkaç harf alınarak yapılan kısaltmalara akronemi yerine, kesme (clipping) demek daha yerinde olacaktır.
Birden çok sözcükle anlatılan sözcük gurubu, ad ya da deyim yerine kullanılan akronemiler, bazen dildeki mevcut sözcüklerle eşsesli olabilir, bazen de sözcük oyunu (cinas) uğruna yaratılabilirler. Örneğin İngilizcenin ve Türkçenin sözvarlığında yeni bir öğe olan yuppie (young urban professional) sözcüğü, sonundaki –ie ekinden dolayı İngilizce grumpie (grown-up and mature people), yeppie (young european and proud people), puppie (poor urban Professional) gibi türetmelere yol açmıştır. Tam aynı olmamakla birlikte, Türkçenin yeni öğelerinden olan, ÖSS, ÖYS dizilerinde ya da tüm sözcüğün kullanılmasına karşın, alo post, alo fidan, alo vatan bileşiklerinde olduğu gibi…
Türkçenin sesbilgisi ve söyleyiş özellikleri akronemi ve alfabetik sınırlarını esnetmektedir. Dilimizin, sözcük ve sözcük içindeki hece başında çift ünsüz bulundurmama ilkesi, baş harfler alınarak üretilen pek çok kısaltmayı alfabetik yapmaktadır. Gerçekte bütün dillerde kimi biçimler için akronemik ve alfabetik ilkeler birbirine karışmaktadır. Yine Türkçeden örnek verecek olursak: APS (okunuşu a-pe-
se), DÇM (okunuşu de-çe-me), KDV (okunuşu ka-de-ve), ÖSS (okunuşu ö-se-se), ÖSYM (okunuşu ö-se-ye-me) kısaltmalarının tümü harf harf okunarak birer alfabetik örneği oluşturmaktadır. Sıraladığımız bu öğeler de, akronemiler gibi kendilerine kaynak oluşturan kavramlar tek tek düşünülmeksizin ve yeni bir anlamı ifade ediyormuşcasına dilde yer almaktadırlar. Öyle ki, Türkçenin en sık kullanılan alfabetiklerinden biri olan PTT (pe-te-te) biçimi o denli kalıplaşmış ve yaygınlaşmıştır ki, özelleştirme açıklamalarında dahi, “PTT’nin T”si gibi kullanımlara yol açmış ve yalnızca bir T harfine geniş bir içerik yüklenmesini sağlamıştır. Sonuç olarak diyebiliriz ki alfabetikler, bir sözcük grubunun baş harfleri alınarak oluşturulan, ancak harf harf sesletilen kısaltma örnekleridir.
Son kısaltma türü, genellikle bir sözcük grubunu oluşturan öğelerden birden çok harf, hece ve sözcüğün tamamı alınarak oluşturulan biçimlerdir. İngilizce clipping olarak geçen, bizim de kesme adını önerdiğimiz bu grup içinde, ANAP (Anavatan Partisi), ATEM (Alkol ve Uyuşturucu Bağımlılarını Tedavi Merkezi), TÜRK-İŞ (Türkiye İşçi Sendikaları Konfederasyonu) gibi kısaltmalar sayılabilir. Bunlar dışında, bir sözcük grubunun ya da adın eksiltili ya da kısaltılarak kullanılması da bu türe katılmaktadır. Örneğin, diskotek yerine disko, diapozitif yerine dia denmesi ya da Türkçenin sözvarlığında son yıllarda beliren by-pass ameliyatı için baypas biçiminin kullanılması gibi.
Türkçedeki akronemi, alfabetik ve kesme örneklerinin dikkatimizi çeken bir başka yanı da, genellikle bir özel addan, kurum, kuruluş ya da örgüt adlarından oluşmasıdır. Tür adlarının kısaltıldığı DÇM (Dövize Çevrilebilir Mevduat), APS (Acele Posta Servisi), KDV (Katma Değer Vergisi) gibi örnekler bulunuyorsa da bunların sayısı azdır. (N. Emecan, 1960’tan Günümüze Türkçe, İstanbul 1998, 1. Baskı, s. 45-47)
Türkçe’de kısaltmaların kullanıldığı alanlar, genel olarak şöyledir:
Metin içinde yukarıda saydığımız örneklerin de sıkça kullanıldığı haber gibi aktarımlarda (… Merkezi planlama anlayışının lider kuruluşu DPT, küreselleşme sürecine ayak uyduramadığı gerekçesi ile yerini SAPK’ye bırakıyor…); konu içinde geçen bir olay ya da bilginin nereden alındığını anlatan dipnotlarda (N. Emecan, 1960’tan Günümüze Türkçe, İstanbul 1998, 1. Baskı, s. 45-47); mekân belirtmede (BAĞ-KUR Kadıköy Şb. Md.); unvan belirtmede (Yük. Mim. Sevda Yenice); uluslararası ölçülerde (5 km).
Bu kullanımlar, yukarıda da belirttiğimiz gibi yazı ve konuşma alanlarında yer kazanmak amacıyla yapılır.
Her ne kadar kısaltmalar değişmezdir ve belli kurallara göre oluşturulmuş desek de yazım kılavuzları göz önüne alınırsa, kısaltmalarda hem kurallar hem de kuralsızlıklar ortaya çıkmaktadır. Kurallar, Türk Dilinin kurallarına göre mi yoksa gelişi güzel mi yapıldığı açık olmayan bir haldedir. Yine de burada, yazım kılavuzları ve diğer dil kılavuzlarından alınan kısaltma kurallarını bulacaksınız.
TÜRKÇEDE KISALTMALARDA UYGULANAN KURALLAR
1. Uluslararası Birimler Dizgesi’nde yer alan birimlerin kısaltmaları, genelde küçük harfle yazılır. Bu kısaltmaların sonlarına nokta konulmaz.
m : metre
cm : santimetre
kg : kilogram
cm2 : santimetrekare
m3 : metreküp
2. Bileşik sözcüklerde, bileşik sözcüğü oluşturan her birim kısaltmaya aktarılmaya çalışılır. Genelde ilk birimin tamamı ve ikinci birimin ilk harfi kısaltmada yer alır. Kısaltma sonuna nokta konulur.
dilb. : dilbilgisi
bitb. : bitkibilim
Sonuna nokta konulan kısaltmalardan sonra ek geliyorsa, bu ek kısaltmadan (’) ile ayrılmaz ve noktanın ardından ara verilmeden yazılır (dilb.inden, dilb.in).
3. Özel adlar, ünvanlar, yer belirtmede kullanılan sözcüklerin kısaltmaları, büyük harfle başlayarak nokta ile biter.
Alm. : Almanca
Adap. : Adapazarı
Cad. : Cadde
İst. : İstanbul
Sok. : Sokak
4. Kurum ve kuruluşların kısaltmalarında farklı yollar izlenir. Bazılarında kurumu oluşturan sözcüklerin baş harfleri kısaltmaya aktarılır. Kısaltmalarda harfler arasına nokta konur. Ancak, yazım kolaylığı sağlamak ve yer kazanmak amacıyla, kurum adı kısaltmalarında ve özel kısaltmalarda nokta kullanılmayabilir.
THY : Türk Hava Yolları
ODTÜ : Orta Doğu Teknik Üniversitesi
AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu
AGİK : Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı
SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu
TSEK : Türk Standartları Enstitüsü Kurumu
Bazılarında ise kurum/kuruluşu oluşturan sözcüklerin hepsinden harf alınmayabilir.
İMP : İstanbul Motor Piston Anonim Şirketi
MTA : Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü
TRT : Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu
ESHOT : İzmir Belediyesi Elektrik, Su, Havagazı, Otobüs, Tramvay İşletmesi.
Yine aynı kurum/kuruluşlarda sözcüklerin içinden sesler seçilir.
ASELSAN: Askeri Elektronik Sanayii
ANAP : Anavatan Partisi
SODEP : Sosyal Demokrat Parti
SEKA : Selüloz ve Kağıt Sanayii Kurumu
TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurumu
Kurum ve kuruluşları oluşturan sözcüklerin hepsini kapsamayan ve açık adından uzak kısaltmalar da vardır.
BAĞ-KUR: Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar Kurumu
ANTBİRLİK: Antalya Pamuk ve Narenciye Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
(Adlarda yer alan bağlaçlar kısaltmalarda kullanılmaz)
Yine bazı kurum/kuruluşların kısaltmalarında sözcüklerden seçilen sesler arasına nokta konur.
Kur.Başk.: Kurmay Başkanlığı (Başkanı)
Or.Gen.Kh.: Ordu Genel Karargâhı
• Kurum ve kuruluşlara getirilen ekler –noktalı kısaltmalar hariç- son harfe göre okunur. Bu ekler (’) ile ayrılır.
AET’ye...
• Kısaltmaların sonuna konan eklerde, kısaltmanın sonunda nokta varsa, (’) kesme imi kullanılmaz. Ek, kısaltmanın açık hali ile okunur ve yazılır.
Alm.da, İng.den
5. Özel adlardan kişi adları büyük harfle ve ilk harfin sonuna nokta konarak kısaltma
yapılır.
M.K. Atatürk
H.E. Adıvar
Ö. Küçükerman
Ö. Lütfi Akad
6. Tek ya da iki sesli cins adları genelde ilk harflerinin sonuna nokta konarak yapılır. Bunlarda küçük harf kullanılır.
s. : sayfa
b. : basım
c. : cilt
7. Tür adları, genellikle baştan üç harfi ile kısaltılır ve sonuna nokta konur.
cad. : cadde
mat. : matematik
doğ. : doğumu
ölm. : ölümü
biy. : biyoloji
8. Adreslerde yapılan kısaltmalar.
No. : Numara
Tel. : Telefon
Faks. : Faksmile
K. : Kat
D. : Daire
Özellikle adresler kullanılan kısaltmalarda kısaltma sonuna nokta konur. Sonrasında gelecek rakam ya da isim öncesinde bir boşluk bırakılır.
No. 5
K. 8
D. 8
Tel. 0212 211 11 11
Faks. 0212 211 11 11
Alemdağ Mah. Salih Tozan Sok.
No. 3 K. 5 D. 8 Kapı No. 12
34100 Mecidiyeköy İst.
Tel. 0212 211 11 11 (İstenirse noktadan sonra iki nokta üstüste imi kullanılabilir)
Faks. 0212 211 11 11 (İstenirse noktadan sonra iki nokta üstüste imi kullanılabilir)
E-posta : kisaltma@adres.com
• Kısaltmaların sonuna konan eklerde, kısaltmanın sonunda nokta varsa, (’) kesme imi kullanılmaz. Okunurken açık hali ile de kısaltılmış hali ile de okunabilir. Okunuş: "3 nolu kapıdan geçiniz"
(Kaynak: Bülent Fidan)
|
